مقدمه
یکی از مهمترین حس ها در ارتباط با محیط و انتقال احساسات گوناگون به مغز انسان، حس بینایی می باشد. انسـان همـواره هـم بـر محیـط پیرامـون خـود تأثیـر میگـذارد و هـم از شـرایط و متغییرهـای محیطـی اطـراف خـود تأثیــر می پذیــرد. نــور کــه عنصــر اصلــی بقــا و ادامــۀ حیــات اوســت در ایــن میــان نیــازی بنیادیــن و برای انتقال احساسات و تاثیرآن بر روح و روان آدمیزاد انکارناپذیر میباشد. نور در سلامت جسم و جان و خلق و خوی و کردار انسان ها و همچنین نحوه ارتباط آنها با یکدیگر تاثیر بسزایی دارد چرا که آنچه از طریق بینایی در خودآگاه مشاهده می شود به ناخودآگاه ذهن ما میرود و برداشت ها و احساسات مارا تشکیل می دهد و آثار آن بر روان ما در مدت زمان قابل درک میباشد.
نــور در بیشــتر فرهنگهــا نمــاد متعالــی بــودن، بــالا رفتــن، بـه کمـال رسـیدن، رویـش، اعتمـاد بـه نفـس و…. اسـت. که در اکثــر آثــار نقاشــان معــروف دوران متفــاوت تاریــخ و هنــر آن را بــه صــورت هالــه در اطــراف ســر قدیســان میبینیــم کــه نمــادی از تعالــی، نهایــت و رســیدن بــه کمـال و تفکـر و اندیشـۀ خـاص آن بـزرگان اسـت. اصل ومبدا پیدایش جهان و کائنات بر پایه نور میباشد و “الله نورالسماوات و الارض” تایید کننده این امر میباشد.
هسـتی و بقـای آدمـی و همچنیـن یادگیـری، پیشـرفت و ارتقـای مـداوم کیفیـت زندگـی بیشـتر انسـانها در گـرو دیـدن اسـت و لازمه دیـدن، نـور اسـت. اگـر نـور نبـود هسـتی هـم بـه وجـود نمی آمـد و دنیا تا ابد در تاریکی مطلق قرار میگرفت.
متخصصان در علوم روان پزشکی اعلام کردند: »اســتفاده از نورمناســب در درمــان افســردگیهای ناشــی از فصــل زمســتان بــه خوبــی اثبــات شــده اســت و در مجمــوع درمــان بــا نــور گزینــه ای عالــی بــرای درمــان افســردگیهای غیرفصلـی در کنـار درمـان بـا داروهـای ضدافسـردگی میباشـد«.. همچنین در علوم گوناگونی چون پزشکی و پیراپزشکی، فیزیک نوین، نجوم، هنر، و غیره از تاثیر و اهیمت نور نمیتوان صرف نظر کرد.
در این مقاله ضرورت وجود نور در سلامت انسان را بررسی میکنیم و در ادامه اهمیت وجود نور در فضاهای زندگی و معماری منازل و محیط کارو ایجاد فضاهای مطلوب و مناسب مورد بررسی قرار میگیرد.
نور و سلامت:
تأثیــر مثبــت نورهــای مناســب بــر روان و خلــق و خــوی بــه همــان انــدازۀ تأثیــر نــور خورشــید بــر پوســت اســت، تابــش فرابنفــش خورشــید بــه تولیــد ویتامیــن D کمــک میکنــد و کمبـود آن میتوانـد انسـان را مسـتعد بیمـاری نرمـی اسـتخوان کنــد و همچنیــن قــدرت نیــرو بخشــی آن و تولیــد انــرژی در انســان انــکار نشــدنی اســت. در واقــع نــور، اثــر مســتقیم بــر فعالیـت اعضـای درون مغـز دارد. اشـتیاق و علاقـه بـه روشـنایی، یـا تـرس از تاریکـی، فقـط مسـئله ای واهـی یـا روانشـناختی یـا اجتماعـی نیسـت. بلکـه اثربخشـی بهینـۀ نـور در حفـظ سـامت جسـم و درمـان بسـیاری از بیماریهـا و همچنیـن روان و تأثیـر آن در تغییـر خلـق و خـوی و رفتـار اجتماعـی بهتـر و در نهایـت ارتقــای کیفــی زندگــی انســان از نظــر آزمایشــگاهی نیــز ثابــت شــده اســت. به عنــوان مثــال بررســیها نشــان داده انــد کــه تأثیــر نــور شــدید آبــی حتــی میتوانــد DNA را در قلــب ســلولهای زنــده تغییــر دهــد و تغییــرات شــیمیایی دیگــری در ویتامینهــا، اســیدهای آمینــه و پروتئینهــا ایجــاد کنــد. بــدن آدمــی به طــور طبیعــی خــود مــاده ای بــه نــام بیلیروبیــن میســازد کــه همیــن مــاده نــور را جــذب میکنــد و بــدن بــا آن وارد واکنــش فتوشــیمیایی میشــود.
در جریان تحقیقی دیگر مشخص شد، نور روشن صبحگاهی سرعت واکنش افراد را افزایش داده و سطح انرژی آنها را در طول روز به‌خوبی حفظ می‌کند. حتی وقتی روز تمام می‌شود و شب می‌آید، انرژی فرد در سطح مطلوبی باقی می‌ماند و به همین دلیل او حال روحی خوبی خواهد داشت.
به گفته محققان، یکی از مشکلاتی که تابش نور در شب ایجاد می‌کند، این است که باعث می‌شود دیرتر به رختخواب بروید. اما از آنجا که به دلیل روال زندگی روزمره‌تان، مجبورید صبح زود از خواب بیدار شوید، پس خواب کمتری خواهید داشت.
در بررسی‌ها مشخص شده است افرادی که در مناطق دارای آلودگی نوری زندگی می‌کنند، دیرتر از دیگران به رختخواب می‌روند و صبح‌ها خیلی زود از خواب بلند می‌شوند. از آنجا که این افراد خواب کم و بی‌کیفتی دارند، در طول روز بیشتر احساس خستگی می‌کنند.
بررسی تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد کره زمین با استفاده از نور مصنوعی، ۲ درصد روشن‌تر از گذشته شده و گسترش آلودگی نوری بسیار نگران‌کننده است. نور مصنوعی در شب، نه تنها زمان‌بندی ساعت‌های بدن را به‌گونه‌ای تغییر می‌دهد که دچار هوشیاری ناخواسته شویم، بلکه جلوی ترشح هورمون ملاتونین که فعالیتش با تاریکی شروع می‌شود را هم میگیرد.
از طرفی قرار گرفتن در معرض نور روشن صبحگاهی، ساعت زیستی بدن‌مان را به‌سرعت فعال می‌کند و باعث می‌شود با چابکی فعالیت‌های روزمره را شروع کنیم. بنابراین فرورفتن در تاریکی شب برای حفظ عملکرد ساعت زیستی بدن بسیار مهم است. به بیان دیگر حفظ اختلاف شدید بین روشنایی روز و تاریکی شب برای این‌که ساعت زیستی بدن درست کار کند، بسیار مهم است.
نور و محیط زندگی:
آيا مي دانيد با نورپردازي صحيح مي توانيد علاوه بر از بين بردن محل هاي نه چندان زيبا در محل زندگي و کار خود، فضايي جذاب خلق نماييد؟
و آيا مي دانيد نور و رنگ مي تواند محيط اطراف شما را بزرگ تر يا کوچک تر جلوه کند؟
براي ايجاد فضايي گرم و مطبوع بهتر است از چراغ هاي روميزي با انتخاب کلاهک هايي با رنگ گرم مثل نباتي و يا زرد استفاده نماييد. نورهاي گرم و رنگي تأثير بسزايي در روحيه افراد مختلف داشته و احساس شادابي بيشتري مي نمايد، مانند نورهاي سبز، بنفش، زرد و قرمز که به ترتيب احساس طبيعت، آرامش و هيجان را به انسان القا مي نمايد. همچنين مي توانيد به جاي استفاده از منبع نور قوي و يکسان، با تغيير ميزان نوردهي لامپ ها در محل هاي مختلف و تغيير رنگ و حباب هاي آنها، فضايي با سايه روشن و طيف هاي مختلف نوري و رنگ هاي مورد علاقه ايجاد کنيد و بر جذابيت محيط خود بيفزاييد. در مورد تغيير محل زندگي يا کار خود به محيطي که بتوانيد عيوب آن را بپوشانيد يا تأکيد بر موضوعات زيباي محل زندگي خود داشته باشيد، به جاي استفاده از لوستر يا منبع نوري متمرکز، از آباژورهاي پايه بلند و کوتاه و همچنين چراغ هاي ديواري استفاده نماييد. در محل هايي که زياد مايل به رؤيت آنها نيستيد، مي توانيد از آباژورهاي کوتاه حباب دار با نورهاي رنگي ملايم که نور را به طرف بالا منعکس مي نمايد، استفاده نماييد و منابع قوي تر نور را که مي تواند به رنگ سفيد و شيري باشد، در مکان هاي زيباي محل زندگي خود قرار دهيد و به طور کلي سعي در تاريک نمودن قسمت هاي نه چندان زيبا و روشن تر نمودن بخش هاي اصلي و دلخواه خود نماييد. در روز هم مي توانيد از پرده ها کمک بگيريد، زيرا پرده ها مي توانند ميزان نور ورودي از پنجره را به داخل کنترل نموده و با انتخاب رنگ دلخواه خود رنگ محيط را نيز تغيير دهند. براي بلندتر جلوه دادن سقف مي توانيد در شب نور را به طرف بالا و به سمت آن بتابانيد يا سقف را نسبت به محيط روشن تر نماييد. در روز با انتخاب رنگ هاي روشن و استفاده از آيينه در بخش هايي از ديوارها، به بزرگ تر نشان دادن فضا کمک مي کنيد يا در اتاق ها با روشن تر نمودن دو ديوار رو به روي هم با کمک نور يا رنگ، اتاق را بزرگ تر نمايش دهيد و برعکس در صورتي که نور را از سقف دور نگه داريد و از چراغ ها و آباژورهايي که نور را به طرف پايين منعکس مي کنند و از رنگ هاي نه چندان روشن و سفيد يا شيري استفاده نماييد، فضاي خود را خودماني تر و کوچک تر جلوه مي دهيد. البته توصيه مي شود قبل از انتخاب نور، کتاب هايي که در مورد روان شناسي نور و رنگ منتشر شده اند را مطالعه نموده و نور را متناسب با خلق و خو و شخصيت دروني و رفتارهاي هيجاني و آرام خود انتخاب نماييد.
نور و محیط کار
امروزه به علت ماشینی شدن بیشتر مشاغل و حرفه ها و شیوع پشت میز نشینی کارمندان، علم ارگونومی اهمیت روز افزونی پیدا کرده است. ارگونومی علمی است که به دست آوردن بهترین ارتباط میان انسان و محیط (کار و زندگی) هدف اصلی آن است. ارگونومی با ارزیابی قابلیت ها و محدودیت های انسان، استرس های کاری و محیطی و طراحی ایستگاه کاری و ابزارها سر و کار دارد. یکی از مهم ترین مباحث علم ارگونومی ارزیابی و طراحی نور مناسب محیط کار است.
در گذشته، مردم زمان بیشتری از روز را در فضای باز می گذراندند و از نور خورشید استفاده می کردند ولی امروزه به دلیل فعالیت افراد در مشاغل مختلف و شیفت های متفاوت شاهد این مسئله هستیم که افراد بیشتر زمان خود را در محیط هایی با نورهای مصنوعی سپری می کنند، بنابراین طراحی صحیح سیستم روشنایی جهت تامین نور کافی اهمیت خاصی پیدا می کند.
در غیر این صورت اثرات سوء آن به صورت خستگی چشم، سر درد، بی خوابی، نقص بینایی و افزایش حوادث ناشی از کمبود نور ایجاد می شود. نتایج تحقیقات نشان می دهد کارمندانی که در محیط های بدون پنجره یا نور کم کار می کنند، هر شب 46 دقیقه خواب کمتری دارند در صورتی که افرادی که کنار پنجره می نشینند، عمیق تر و راحت تر به خواب می روند.
روشنایی استاندارد محیط، بازدهی کار را بالا می برد و از بیماری های ناشی از عدم وجود نور کافی پیشگیری می کند. از این رو تامین صحیح روشنایی، مسئله ای بسیار مهم در سازمان ها است که باید مورد توجه مدیران قرار گیرد.